«“Nobela historikoaren dama” deitzen didate, baina ez dute inoiz esaten “thrillerraren zalduna”»

Toti Martínez de Lezea, idazlea LABORAL Kutxaren podcastaren hirugarren atalerako, Toti Martínez de Lezearekin (Gasteiz, 1946) hitz egin dugu. Itzultzailea, Kukubiltxo antzerki-konpainiaren sortzailea, haurrentzako programen gidoilaria, Euskal Telebistan programak zuzendu zituen lehen emakumeetako bat eta, duela 20 urtetik baino gehiagotik, arrakasta handiko eleberrien egile oparoa da. Entzun eta harpidetu gure podcastean Apple Podcasts-en, Google Podcasts-en, Spotifyn edo gogokoen duzun podcast-plataforman. Post honetan, atalaren transkripzioa aurkituko duzu, irakurgarri izan dakizun editatua.

TOTI MARTÍNEZ DE LEZEA. «Sorginen istorio bat nahi dut», ba idatzi egiten dut. Eta neure buruari kontatzen diot. Eta primeran pasatzen dut. Are gehiago, badut etxean laguntzen didan lagun bat, eta hura da irakurtzen duen lehena: bezperan idatzi ditudan bizpahiru orriak irakurri eta «orain zer gertatzen da?», galdetzen dit. Eta nik «zer dakit nik ba», erantzuten diot. «Nola ez dakizula?», esaten dit orduan. «Ez dakidala. Pentsatu egin behar dut. Ez dakit zer gertatuko zaion pertsonaia honi edo besteari, pentsatu egin behar dut, eskuinetik edo ezkerretik joango den... Bururatuko zait unea iristean». Eta hori da idazteaz gehien gustatzen zaidan gauzetako bat.

IRATI JIMENEZ (LABORAL Kutxa). Etxea zaharra da; loreak ditu fatxadan, harrizko horma lodiak, egur iluneko balkoi bat eta lorategi bat, ipuinetakoa bezalakoa, sarbidea egongela magiko batean duena. Ezinezko leku bat, eskulturaz, koadroz, lorez, diskoz eta beste horrenbeste istorio iradokitzen dituzten milaka objektuz betea. Euskal soineko tradizionalekin jantzitako emakumeen bilduma batek hartzen ditu apal ugari; eskaileraren oinean, egurrean zizelkatutako eguzki-lore bat; atzean, izugarrizko billar-mahai bat; sabaian, uztarri bat; habeetan, koadroak, erretratuak, Afrikako maskara bat. Sarrerako atearen ondoan, sukalde tximiniadun bat, eta aurrean, bulego bat itxita, objektuen inbasioari aurre eginez. Liburuz jositako haitzulo bat da, eta duela 20 urtetik baino gehiagotik, Toti Martinez de Lezea teklatuaren aurrean esertzen da goizero bertan, eta literaturari dei egiten dio, mirariak lanean has daitezen.

TOTI. Askotan kontatu dut 49 urterekin hasi nintzela idazten, lagun batekin apustu bat egin ondoren. «Liburu bat idatziko dut» esan nion, eta berak erantzun zidan: «Zuk? Ezta pentsatu ere: ipuinak», ETBn lan egiten eta haurrentzako antzerkia egiten aritu nintzelako... «Zuk ipuinak bai, baina liburu bat? Eleberri bat? Ez zara gai izango».

IRATI (LK). Gasteizen jaio zen, 1946an, irakurtzeko ohitura eta bidaiatzeko eta hizkuntzak ikasteko zaletasuna piztu zizkion familia batean, historiako liburuetan ia agertzen ez den herri baten historia, bere herriarena, ezagutzeko interesa piztu zion familia batean. Haurtzaroko irakurketa goiztiar haietatik, zalantzarik gabe, Jose Miguel Barandiaranen Diccionario de Mitología Vasca izenekoak markatu zuen gehien.

TOTI. Asko markatu ninduen, bai. Aita oso euskaltzalea zen. Erdalduna zen, baina oso euskaltzalea. Oso. Eta izugarri gustatzen zitzaion bere lurrarekin, gure lurrarekin, bertako ohiturekin, bizimoduarekin zerikusia zuen guztia. Baina, zer gertatzen da? Ba euskaldunok ez dugula idatzi, Historia beste batzuek idatzi digutela. Latinoek, godoek, frankoek... Hor daukat La Gran Enciclopedia: erromatarren garaian lerro bat bakarrik agertzen da; godoen garaian beste lerro bat, eta gainerakoa... interesik gabeko herri txiki bat da. Ahozko literatura geratu zaigu. Baina, jakina, ahozko literatura izugarri alda daiteke mendeetan zehar: nik zuri kontatzen dizut, zuk zerbait gehitu edo kentzen duzu... Egoeraren araberakoa ere bada. Beraz, fede eta irudimen handia behar dira iraganeko gure garaiak sortzeko, baita duela gutxikoak ere.

IRATI (LK). Mendeetan zehar, euskal herriak izaera langilea garatu du, beharbada ez oso komunikatzailea, Kantauriko basatasunera eta mendiz betetako herrialde euritsu baten baldintza geografikoetara egokitua, landa-eremuko lanetan, arrantzan eta metalaren lanbideetan oso trebea. Normala da bertako artista handiek materialekiko, bolumenarekiko eta espazioarekiko interesa izatea: Oteiza, Chillida, Balenciaga. Artisau, eskultore eta musikarien herrialde bat izan da, eta hor ditugu, besteak beste, Gayarre, Sorozabal, Iparragirre, Arriaga, Ravel eta Sarasate, baina ez dago ia idatzizko literaturarik.

TOTI. Txikitatik naiz irakurlea. Beste batzuek kontatzen zizkidaten istorioak irakurtzea oso ondo zegoen. Baina, ez al dut nik kontatzeko istoriorik? Bazen beste arrazoi bat ere: eleberri historikoa gustatzen zait. «Historikoa» komatxo artean, kontua ez baita historia eleberri moduan kontatzea; hori historialariek egiten dute. Bilbe bat sortu eta pertsonaia batzuk sortu behar dira, eta, dena delakoagatik, interesa pizten dizun iraganeko egoera bat. Eta hemen, Euskal Herrian, ez zegoen mota horretako eleberririk. Eta gaur egun ere ez ia-ia. Bere garaian, XIX. mendean, Campión zegoen, Villoslada, Pío Baroja…

IRATI (LK). Oso genero gutxi ditugu, eta eleberri historikoaren kasuan, hala da...

TOTI. Eta nik nioen, «Erromako historia irakurtzen ari naiz»; tira, erromatarren eta egiptoarren garaian, XVI. mendean... gertatzen ziren istorioak. Eta nire etxekoa zer? Nire herriarena? Nire jendearena? Ez al du inork idatzi behar? Eta idatzi nuen lehen eleberria historikoa izan zen, noski. Tira, komatxo artean, esan dizudan moduan; nik ez diet historiko deitzen, eleberriak baizik.

IRATI (LK). Zergatik eleberriak, eta ez eleberri historikoak? Gure gonbidatuak argi dauka.

TOTI. Niretzat, historikoarena ezizen bat da, narratibari eman zaion goitizen bat; izan ere, XX. mendearen erdialdera arte, narratiba narratiboa zen, eta ez zuen inork esaten Tolstoiren Gerra eta bakea liburua eleberri historiko bat zenik, eleberri bat baizik, besterik gabe. Gero, eleberriei abizenak jartzen hasi zitzaizkien. Thrillerra, erromantikoa, abenturetakoa, historikoa... Eta orain historikoetan jartzen gaituzte gure bilbeak iraganean kokatzen ditugun guztiok, baina, nire ustez, bilbe historiko bat nik bizi izan ez dudan garai bat da.

IRATI (LK). Bizi izan ez dituen garai horiei dagokienez, jakin dugu Totiren ama igerilaria izan zela, garai batean Toti bera bezala, baita Espainiako txapelketa bat irabazi zuela ere, Zaragozan. Haren istorioa kontatzeko, nobelagile gisa, duela bi, hiru edo hamar mende gertatutako istorio bat kontatzeko egin beharko lukeenaren antzeko zerbait egin beharko luke; lana berbera da.

TOTI. Idazteko, gauza bera esaten dut beti, hiru gauza egin behar dira. Lehenik, asko irakurri, eta nik izugarri irakurri dut, umetatik. Bigarrenik, kontatzeko zerbait izan; kontatzeko ezer ez baduzu, zertarako idazten duzu? Zure bizitza kontatzeko? Eta zer axola zait niri? Konta iezadazu zerbait gehiago. Egin kritika bat, ona edo txarra. Kritikatu gizarteko zerbait, iraganeko, orainaldiko, etorkizuneko zerbait... Nahi duzunaren inguruko zerbait. Egin zerbait, baina ez kontatu zure bizitza. Eta, hirugarrenik, orduak sartu; ez dago beste konturik. A, barkatu: eta irudimena izan. Izan ere, batzuek batere irudimenik gabe idazten dute. Eta izugarri kostatzen zaie.

Ahalegin horrek oso gutxitan izaten du saria. Liburuen mundu honetan, eta zuk badakizu, nik ere bai, milatik batek edo bik bakarrik lortzen dute arrakasta. Bai nazioartean, noski, baita nazioan ere. Hemen, Euskadin, gutxi garenez, denok egiten dugu aurrera. Baina kanpora irten nahi duzunean, ez dago modurik. Beste batzuk daude. Gainera, oso interes garrantzitsuak daude, eta zuk interes horiek jarraitzen ez badituzu... Kontuan izan behar da literaturaren mundua enpresa bat dela. Eta enpresa batek ez du sekula galduko. Enpresa batek gutxienez bizirik iraun behar du. Soldatak ordaindu behar ditu, aurrera jarraitu behar du. Eta, jakina, idatzi duzun horretan maitasun handia jarri arren, eta zoragarria dela uste baduzu ere, editoreak uste badu ezetz, galdu egingo duela, itzulerarik gabeko dirua inbertituko duela, ba ahaztu. Zuk zeuk argitara dezakezu, baina gauza bera gertatuko da: nork irakurri behar du? 

IRATI (LK). Gaztetasunari eta arrakastari gur egiten dien gizarte honetan, oso kontakizun profesional gutxi izaten dira artista nerabeak, kirolari gazteak eta talentu goiztiarrak protagonista dituztenak bezain erakargarriak. Istorio interesgarriak dira, bai, baina, agian, interesgarriagoa izan daiteke bere lehen eleberria ia 50 urterekin argitaratu duen norbaitena, urtean bat argitaratzeko eta irakurle amorratuen nazio handi bat behin eta berriz elkartzeko gai den egile bihurtu den norbaitena.

TOTI. Batzuetan esaten didate ezin dudala urtean eleberri bat argitaratu... Eta zer egingo dut urte osoan zehar? Egunero sei eta zortzi ordu artean ematen ditut lanean. Bat amaitu eta gero zer? Hurrengo urtera arte itxaron behar dut? Edo bizpahiru urte, hurrengoa idazteko? Ba, ez. Jarraitu egiten dut. Nire lanbidea da.

IRATI (LK). Euskal literaturak ez du inoiz izan Agatha Christie edo Stephen King bezalako idazleen tradiziorik, idazle emankorrak, geldiezinak eta jarraitzaile ugarikoak guztiak. Totiren arrakastak iraganeko agerleku urrunetan gertatzen diren istorioekiko interesa piztu zuen, eta mugarri bat izan zen euskal literaturan, lehen ere telebistan eta antzerkian gertatu zitzaion bezala.

TOTI. Larrabetzura iritsi ginenean, bi haur txiki genituen, eta bertan egon ginen lehen festetan, ez zegoen ezer txikientzat, haurtxoentzat hobe esanda: zaku-lasterketak eta horrelakoak bai, baina 3 urteko neskato batentzat eta urtebeteko beste mutiko batentzat... ezer ez. Frantzian bizi izan ginen, Charleville Monsieur izeneko hiri batean, eta han egin zen lehenengoz txotxongiloen nazioarteko topaketa. Nik lanik egiten ez nuenez eta nire lehen alabarekin haurdun nengoenez, ahal nuen guztia ikustera joan nintzen. Larrabetzura iritsi ginenean, ezer ez zegoenez, panpina batzuk egitea bururatu zitzaidan. Antzoki txiki bat egiteko eskatu nion Albertori, oso trebea baita, eta plazan jarri ginen, Lourdes Iriondoren Txano Gorritxu cassette-arekin.

IRATI (LK). Eta hori izan zen Kukubiltxoren ernamuina? TOTI. Bai. Gero dena jaso genuen, herrian ikusmin handia sortu ondoren, programaz kanpo baikeunden.

IRATI (LK). Hori euskal antzerkiaren historia da, baita euskal literaturarena ere. Endaren booktrailerra.

IRATI (LK). 80ko hamarkadaren erdialdean, antzerkia utzi eta telebistan hasi zen lanean, eta programak zuzendu zituen lehen emakumeetako bat izan zen. Euskal telebista publikoan hainbat urte egin ondoren, eta 1.000 programa baino gehiago zuzendu ondoren, itzulpenetara itzuli eta literatura-sorkuntzarekin topo egin zuen, hasieran partzialki eta lanaldi osoan gero: La Abadesa idatzi zuen, bere buruari eleberri bat idatz zezakeela erakusteko. Eta amaitu zuenean, tiradera batean gorde zuen.

TOTI. Gorde egin nuen, ariketa bat balitz bezala, eta La calle de la judería idazten hasi nintzen. Eta gero, La calle de la judería amaitzean, Señor de la guerra idazten hasi nintzen; ez, Las torres de Sancho. Bitartean, lagunek ―haiek irakurtzen zituzten jatorrizkoak― esaten zidaten: «bidal ezazu, eraman ezazu argitaletxe batera». Eta nik pentsatzen nuen, «zer argitaletxetara eraman behar dut? Ez dut mundu hori ezagutzen, eta gainera, nori interesatuko zaio hau?». Azkenean, konbentzitu egin ninduten, eta bost argitaletxetara bidali nuen La calle de la judería.

Euskaldunak ziren guztiak, txikiak; ez Planetaren modukoak. Eta bueltan itzuli zizkidaten denek. Orri asko zituela, interesik sortzen ez zuela... Eta tira, pentsatu nuen, «dirudienez ez dut honetarako balio, baina oso ondo pasatzen dut». Kontuan hartuta kakorratz-lanik egiten ez dudala edo lagunekin kaferik hartzen ez dudala, ba beste bat idatziko dut. Orduan, La Herbolera idazten hasi nintzen, eta bitartean, Elkarreko Ttarttalo nirekin harremanetan jarri zen, gidoien artean eleberri historikoen bilduma batekin hasi zirelako eta materialik ez zutelako. Hara iritsi nintzen ni, patateroa, eta gainera, oso euskaldunak ez diren juduekin... Baina tira, ez zegoen besterik.

IRATI (LK). Lehenengo partzialki, eta gero lanaldi osoan, Totik 20 urte baino gehiago daramatza literaturan lan egiten. Esan digun moduan, 5 argitaletxek egin zioten uko, Elkar taldeko Ttarttalok La calle de la judería argitaratzeko aukera eskaini zion arte. Hori 1998. urtean gertatu zen, eta ordudanik 50 liburu baino gehiago argitaratu ditu; horrela, literaturan emakumeei bakarrik aplikatzen zaizkien zenbait kalifikatzaile eman zaizkio. 

TOTI. Bada maiz esaten didaten eta asko dibertitzen nauen zerbait. Ez didate esaten, hala jartzen didate. Elkarrizketa bat egiten dutenean, «nobela historikoaren dama» deitzen didate, eta beti horrela geratzen naiz... Baina nik ez dut inoiz irakurri inori «nobela historikoaren zalduna» esaten diotenik. «Thrillerraren dama» bai, baina ez dut inoiz irakurri «thrillerraren zalduna» modukorik. IRATI (LK). «Andre handia», «dama»... Horrelakoak esaten dira.

TOTI. «Nobela erromantikoaren andre handia». Ba nik ez dut inoiz irakurri «nobela erromantikoaren jaun handia». Bada beste bat ere: «emakumeentzat idazten duten emakumeak», «emakumeentzako literatura» egiten dutenak; orduan, ulertu beharko dugu gizonek gizonentzako literatura egiten dutela. Tira, argitu iezadazue. A, ez, gizonek mundu guztiarentzat idazten dute; emakumeek, berriz, emakumeentzat. Barkatu, barkatu, barkatu. Eta gizonek gaia erabiltzen dute; izan ere, zuk maitasunezko eleberri bat idazten baduzu, harreman erromantiko bati buruzkoa, «a, eleberri erromantiko bat da, maitasunezko nobela bat». Baina Flaubertek Madame Bovary edo Tolstoik Ana Karenina idazten badu…

IRATI (LK). Apartekoa. Emakumeen psikologiarekiko ezagutza bikaina...

TOTI. Sinestezina. Ez da batere erromantikoa. Bizitza bera da. Mikel Markez & Toti Martínez de Lezea. Milioika bider.

IRATI (LK). Bere ibilbidean zehar, Totik mota guztietako profesionalekin, editoreekin, maketatzaileekin, kazetariekin eta liburu-saltzaileekin lan egin du, baina aurpegia beste inorekin baino gehiago argitzen zaio musikariekin egindako lanei buruz hitz egiten duenean, hala nola Maite Itoiz musikari nafarrarekin (bere liburuetan oinarritutako ikuskizunak egin ditu), edo Mikel Markez abeslariarekin (Milioika bider izeneko bere azken diskorako deitu zion). Musikak beti laguntzen dio idaztera esertzen denean; funtsezko eginkizuna betetzen du bere sormen-prozesuan.

TOTI. Bilduma berrian, Toti Martínez de Lezea Liburutegian, La comunera argitaratuko dugu, desklasifikatuta baitago. Eleberri hori atzean El último mohicano filmeko musika entzunez idatzi nuen, eta ez galdetu zergatik.

IRATI (LK). Soinu-bada itzela, ederra.

TOTI. Behin eta berriz, eta berriz. Etxean, «amaitu duzu ala ez?» galdetzen zidaten, «kokoteraino gaude». Eta nik erantzuten nien: «hemen, nire gelan, ni nago».

IRATI (LK). Ni eta azken mohikanoa.

TOTI. Eta azken mohikanoa. Tira. Beste batzuetan Pachelbel-en kanona erabili dut, mila aldiz entzun dudana. Baina ez dut entzuten. Gelditzen naizenean, orduan entzuten dut. Eta gero aurrera jarraitzen dut. Idazten dudan bitartean, ez dut entzuten. Hor dago. Baina pixka bat gelditzen naizenean, entzun egiten dut.

IRATI (LK). Musikak lagunduta, eta irakurleekin etengabe harremanetan. Izan ere, beti eskaini die arreta, haien mezuei erantzunez, liburuak sinatuz, irakurketa-taldeetan parte hartuz edo jaialdi eta ikuskizunetan bertaratuz, baina, batez ere, bere barrutik sortutako pertsonaiek lagunduta, eleberrigile gisa egunero egiten duen lanak ez baitu zerikusirik idazlearen bakardade mitifikatuarekin. Bere pertsonaiekin batera, Toti Martínez de Lezeak gauza asko sentitu ditu, baina ez bakardadea.

TOTI. Egia da bakarrik denbora asko pasatzen duzula. Niri ez zait axola; asko gustatzen zait. Izugarri gustatzen zait asmatzea, imajinatzea, bizitzak sortzea, munduak eta garaiak sortzea, bidaiatzea... Izan ere, nik mundu horietara bidaiatzen dut, eta izugarri gozatzen dut, baina, egia esan, ez naiz inoiz bakarrik sentitu.

IRATI (LK). Ez dakigu Toti Martínez de Lezearen istorioa nolakoa izango litzatekeen norbaitek berari buruzko eleberri bat idatziko balu: seguruenik hura irakurtzeko interesa egongo litzateke, beti izan baititu irakurleak. Literaturarekiko bokazio berantiar bati buruzko istorioa izango litzateke, liburuekiko eta historiarekiko maitasun goiztiarrarekin lotua. Eta hauxe izango litzateke protagonista: hizkuntzak ikasi zituen eta, emakumeek bidaiatzen ez zuten garai batean, bidaiak egin zituen emakume bat; gure historian funtsezkoa izan den konpainia bat sortu zuen antzerkigile bat; telebistan kristalezko sabaiak apurtu zituen gidoilari eta errealizadore bat; euskal literaturaren historian kapitulu berri bat ireki duen nobelagile bat; liburuz liburu, fikziozko unibertso kontaezinak sortu dituen idazle emankor eta amorratu bat, pertsona bakar baten baitan pentsa genezakeena baino literatura gehiago sartzen dela frogatzen diguten unibertso kontaezinak, hain zuzen.